PRESENTACIÓN EN OURENSE DE ``SUSO VAAMONDE, VOZ DE TREBON´´

NA TERRA ADOPTIVA DE OURENSE

Convite á presentación do acto en Ourense

Suso Vaamonde viviu grande parte da súa vida vencellado a Ourense. De aquí era natural a súa primeira muller, Sinda, que tamén nos deixou, ¡tan nova! Aquí estudiou o fillo de ambos, Susiño. E aquí casaría con outra ourensá, Yuli Cuiñas.

Aquí se entregou ás autoridades para pasar 43 días polo cárcere antes de ser indultad. E mesmo volveu a prisión para darlles un concerto aos reclusos. Aquí, en Ourense, non deixou de participar na “Escola Internacional de Vrao”, dentro das “Jornadas do Ensino Galiza-Portugal”, dende 1996 a 1999. Aquí fixo grandes amigos como o gran Celso Emilio, sen dúbida un dos seus preferidos, senón o máis. De feito, Celso morreu escoitando a música que Suso lle puxera a aqueles versos inmorrentes de “Celanova ten un vento…” E aquí cultivou amizades como a de moitos dos presentes, en primeiro lugar á de Miguel Santalices e Rosendo Fernández, que hoxe me honran coa sua presencia xunto a Xosé Carlos Caneiro. Aproveito para agradecerlles aos tres a súa xenerosidade, como o fago coa Deputaciòn de Ourense, grazas a a cal podo estar hoxe aquí, con todos vostedes, neste magnífico auditorio que sempre estivo aberto para min. Especialmente agradecido por ser fillo, como son, de ourensáns de Tamaguelos e Mandín, nas terras verinenses dos támagos, na pura raia seca.

Escribín a biografía de Suso Vaamonde porque mo pediu él cando non podía nin imaxinar que morrería sen cumplir os 50. Fíxome depositario do seu arquivo persoal que, de cando en vez, fornecíamo con máis material. Pediume que non escribira un conto, senón que contara as cousas como foron. Quería, por exemplo, que se soubera da soedade dos independentes e rebeldes como él, tantas veces abandonados polas siglas e polos compañeiros de viaxe. Fíxome esta pesada encarga, que toda a súa familia coñecía, porque eramos amigos. Eramos compadres. E algo tiven eu que ver na súa vida… Pero coido que, ao escribila, non me deixei levar por estas ataduras sentimentais. Vostedes xulgarán. Penso que, coas limitacións que sempre existen, retratei ao home como foi. E a pesar diso é sabido que ninguna biografía satisfai a todos. Nen aos mitómanos do personaxe, nen a os inimigos, que os tivo.
Demorei 19 anos en cumprir a promesa que lle fixera. Estes días, precisamente, cúmprese o XIX cabodano do seu pasamento. A maior parte das veces que o intentei a emoción puido conmigo. Outras veces foi o medo a defraudar a uns ou a outros. Ata que decidín centrarme nun único obxectivo: non defraudalo a él. E cagondiola, iso estou seguro de telo conseguido.

Fernández, Caneiro, Santalices e o autor M. Boó

Jesús Vaamonde Polo naceu en 1950 nunha aldea de Pontecaldelas (Pontevedra) chamada Regodobargo. Corenta e nove anos despois, as súas cinsas irían parar ao río Oitavén, que discorre por aquelas paraxes. Nese tempo pasou de ser un neno traste a converterse no músico galego por antonomasia que musicou aos nosos poetas. Aos contemporáneos e aos clásicos. E grazas a súa música, moitos poemas, moitos versos que eran realmente fermosos, talentosos e acaídos; que eran proclamas e mensaxes en sí mesmos, pasaron de ser dixeridos, asumidos e disfrutados por unha minoría, a facerse realmente populares de forma masiva.

A mediados dos anos 60 fundou un grupo “ye-yé” chamado LOS COPENS, do que no libro que hoxe presentamos se contan amenas e divertidas historias. Máis adiante, con Xan Bouzada e Jordi Lijó entraría de cheo na música galega co trío Marco Balorento. Un novísimo Ferrín faría de xurado no primeiro festival no que o trío sería premiado. Daquela Vaamonde xa estaba na onda do nacionalismo, aínda que él nunca militaría en ningún partido. A seguir, entraría no mítico colectivo Voces Ceibes, xunto a históricos da chamada canción protesta como Xerardo Moscoso, Vicente Araguas, Xavier del Valle, Guillermo Rojo, Miro Casabella, Benedicto ou Bibiano.

Pero en un par de anos
-as discrepancias políticas e de interpretación sobre a misión que tiña que desempeñar o colectivo;
-a aparición dun movemento máis amplo da canción galega, no que xa non só había partido Comunista, senón Unión do Pobo Galego;
-e o incidente de Guimarães,
acabaron por tumbar aquel soño romántico que Suso Vaamonde defendeu ata o final mentres os demais abandonaban o barco.
En Guimarães (Portugal) produciuse un episodio que, a xuizo dunha parte dos Voces Ceibes, foi o golpe de graza que acabou co colectivo, e segundo outras fontes non houbo tal e creouse un relato que, pasado o tempo, case ninguén é capaz de reconstruir. Dos protagonistas supervivintes o único que fala é Casabella, porque Moscoso non quere falar e Emilio Cao non se lembra de nada. Hai unha testemuña, Manuel Martínez, que tamén fala cunha versión oposta á de Miro… O caso é que ahí naceu e medrou una xenreira imparable.

Trala desfeita de Voces Ceibes e a creación do efímero Movemento da Nova Canción Galega, Suso Vaamonde tirou en solitario ata converterse cos anos –e iso que morreu novo- no máis prolífico da súa xeneración. Chegou a publicar 15 elepés en solitario e oito colectivos, e deixou máis dun cento de temas gravadose compostos, pero sen editar. Entre os que viron a luz lembrarán vostedes o mítico disco en directo “Nin rosmar un laído”; un dobre, “Os soños na gaiola”, sobre textos de Manuel María; e o definitivo C. E. Ferreiro na voz de Suso Vaamonde, con capa e contracapa orixinais de Laxeiro. Ademais, Vaamonde foi quen de crear o seu propio selo discográfico e de gravar a moitas bandas de música, corais, charangas e mesmo a grupos de música moderna do denominado rock bravú. E ademáis foi o fundador espiritual de “A Roda” á que forneceu con parte do material que como estudioso do noso acervo cultural ía recollendo polas aldeas.

Pero un malfadado día de xuño de 1979, en Pontevedra, un militar denunciouno porque oira cómo o público coreaba un tema supostamente popular que empeza coa estrofa “Cando me falan de España sempre teño una disputa…”. Non importou que no xuicio se demostrara que él non o cantara: condenarono, como vostedes lembrarán, a 6 anos de prisión. E decidiu exiliarse a Venezuela, onde estivo case catro anos antes de conseguir o indulto.

Suso Vaamonde era un home alegre, positivo e soñador. Non era un cenizo como outros. Pero aquel cantor romántico e rebelde ficou nesa altura da súa vida prácticamente só. Un clamoroso silencio -¡¡dos seus!!- rodeouno prácticamente ata que morreu. Agás honrosas excepcións entre os galegos, só os portugueses foron solidarios con él. Ningún dos seus colegas, cos que compartiu escenario, camerinos e platós de TV, como Víctor Manuel, Ana Belén, Miguel Ríos, Lluis Llach ou Serrat, lle botou una man.

O caso é –chegados a este punto-, que cinco anos despois do antes mencionado incidente de Guimarães, Suso foi condenado a seis anos de prisión, entre tímidas protestas marxinais, ningunha dos seus ex -camaradas de Voces Ceibes.

O caso é que estivo case catro anos no exilio, sen que ninguén lle dixera “aquí tes o que recadamos na nosa caixa de resistencia”, como se adoitaba facer en situacións semellantes.

O que caso é que prácticamente unha década despois de Guimarães, ningún dos ex -Voces Ceibes (agás Chuspe e Bibiano) tiveron unha palabra de solidariedade cun represaliado coma él, nin abandeiraron denuncia pública algunha tralo atropelo sofrido por Vaamonde, moito mais doado de ver dende as súas trincheiras supostamente de esquerdas.

O caso é que no 96 tivo una idea que a ninguén mais se lle ocorrera: a de recuperar nun dobre elepé todas as cancións dos seus ex compañeiros de Voces Ceibes (de él e de Bibiano, nengunha)
¡¡E os seus camaradas o denunciaron!!
O caso é que no ano 2000, é dicir un cuarto de século despois do incidente, Suso Vaamonde morría e… nen un telegrama lle mandaron á familia!
O caso e que anos despois celebráronse dúas homenaxes a Voces Ceibes nas que nin se citou a Suso Vaamonde.

Interpretando "Bande", con Luis Vaamonde e Foxo (fillo).

Como aportou no seu día Víctor Freixanes, tras o tributo de recoñecemento que se lle fixo ao cantor en Vilanova de Cerveira, a súa soedade e illamento explicabase ben cun feito sintomático: a sociedade galega non saira en defensa del como sí o fixera a catalana cando apoiou ao dramaturgo Albert Boadella e ao xornalista Xavier Vinader, atropelados no exercicio da libertade de expresión. E, como tamén dicía o ex Voces Ceibes, Vicente Araguas, naqueles tempos, meu amigo, había bandos e bandeiras de mais”.
Nos seus últimos anos Suso foise vivir para Chapela (Redondela), e a parte de seguir cantando e gravando, fixo de todo (xa nos anos setenta traballara de representantre comercial para o negocio do seu pai). De feito, meses derradeiros anos intensificou a sñua relación cos medios de comunicación -el xa fixera moita radio, dende que empezara nos “40 principales” da Cadena SER- e traballou en revistas de distribución gratuita, no Diario de Galicia e finalmente no Diario 16 de Galicia.
E, bueno, a última gran satisfacción da súa vida recibiuna en Salvaterra de Miño, onde se lle rendeu a homenaxe que de sempre se lle debía. Durante oito horas miles de persoas e decenas de músicos e poetas escenificaron un recoñecemento que sabía a despedida, consumido como estaba xa polo cancro, que el chamba “becho”.
En fin… non lles quero cansar, pero me gustarñia dicir que a biografía de Suso Vaamonde que hoxe teño a satisfacción -a do deber cumprido- de presentarlles, é, en primeiro lugar, o froito de varios anos de clasificación e lectura do seu arquivo persoal. De mais dunha vintena de arquivadores (AZ) que me deixou o cantor coa encomenda de convertelo “no seu día” nas súas memorias.
Un arquivo con miles de recortes, documentos, manuscritos, cartas, fotos, debuxos, gravacións… algún dos cales incluense neste libro en 40 páxinas de imáxenes, a maioría inéditas.
…Naturalmente imáxenes coa calidade que se pode agardar de documentos e instantáneas duns tempos nos que non se adoitaba procurar fotos con 300 puntos de resolución por pulgada. Pero tamen co recendo que teñen os papeis amarelados polo paso do tempo.
Nestes anos de clasificación, peneirado e escolma, fun recollendo as testemuñas dalgunhas das moitas persoas que gozaron da sua amizade. Tiven, por tanto, ocasión de falar con máis dun cento de persoas de toda Galicia e mais da diáspora. E destes anos de faena puiden alumbrar este volume que –xa o dixen- non é una haxiografía de Suso Vaamonde. Nada diso. Non se relata nel a historia dun santo que todo o facía ben, non se fala del en termos compracentes nen se bota man de ningún botafumeiro…
Un libro, polo demais, que ten nas súas primeiras páxinas unha aclaración moi acaida, cal é a de explicar ao lector que se atopará no decorrer do texto con varias formas de galego, de cando non había normas ortográficas ou non estaban homologadas. Tamén se sorprenderá, seguramente, con que dende o protagonista ata algún dos mais esgrevios persoeiros dos nosos días, daquela tiñan que escribir en castelán (os Voces Ceibes o facían) ou si falaban en galego os medios de comunicación o traducían ao castelán… Todo iso é refrexo dunha época que se pode comprobar nas páxinas deste libro.
Pero non quería rematar a miña intervención sen facer una proposta pública:
Con só 16 anos, por tanto en 1966, Suso Vaamonde xa tiña compostos 19 temas con letra súa en galego. Dous anos despois a cifra rondaba o centenar. A volta do seu exilio en Venezuela tamen trouxo, entre o medio cento de novos temas, algúns da súa autoría: “cantigas –dicía- que falan de espranza, de amor, de lonxanía e de patria, feitos con todo o agarimo, a saudade e a morriña…”
O seu propio fillo Xesús Vaamonde dixo do seu pai que “Ainda que compuxo temas de seu, el sempre manifestou que en Galicia tiñamos poetas marabillososo que había que difundir e dignificar. E iso para el era unha obsesión. Investigaba, lía moito e acabou por musicar centos de poemas dos nosos autores e autoras, porque consideraba que había que achegalos ao pobo”. Concordamos e ratificamos que tamen dende o noso ponto de vista, a Suso, a súa vea como autor preocupaballe bastante menos –nada se acaso- que o musicar aos nosos bardos. “Eu –dicíame- só quixen chegar, cos textos dos nosos poetas, a canta mais xente mellor… Para min sempre foi un gozoso deber, como se desde xeito axudara en algo ao noso idioma”.
Son una manchea dos nosos mellores escritores os que agradeceron públicamente que os seus versos chegaran ao gran público grazas a que Suso os puña en solfa, os musicaba… Celso Emilio Ferreiro, Neira Vilas, Manuel María, Bernardino Graña, Mendez Ferrín, Darío Xoán Cabana, Uxio Novoneyra…
É de dominio público que, efectivamente, moitos dos poemas de Manuel María recollidos no disco “Os soños na gaiola”; ou os de Celso Emilio no disco a él dedicado; ou o mítico “Como hei vivir mañá sen a luz túa”, de Bernardino Graña (realmente titulado “Volvín a terra pro perdin o amor”); ou o “Compañeiro Daniel”, de Darío… e centenares de poemas mais, son populares, coñecidos e cantaruxados pola sociedade galega ¡grazas a música de Suso Vaamonde!
Por tales razóns, estou a promover una iniciativa para que ao cantor de Regodobargo, ao musicador de nada menos que 76 poetas nosos, se lle adique o Día das Letras Galegas coincidindo co 20 ou 25 cabodano do seu pasamento, que se cumprirán respectivamente en 2020 e 2025. Gustariame contar co respaldo de todos vostedes.

Moitas grazas!