VIGO, PRIMEIRA CIDADE NA QUE PRESENTAMOS A BIOGRAFIA DE SUSO VAAMONDE
PALABRAS DO AUTOR NA PRESENTACIÓN DO LIBRO NO CLUB FARO DE VIGO, NA COMPAÑA DE VICTOR FREIXANES, PTE. REAL ACADEMIA GALEGA
Suso Vaamonde viviu a maior parte da súa vida vencellado a Vigo. Aquí estudou, aquí montou os seus primeiros grupos –un conxunto músico vocal de corte ye-yé e un trío de claro marchamo galeguista-; aquí casou e tivo o seu único fillo… e aquí finou con só 49 anos. Precisamente una tarde/noite como a de hoxe, hai 19 anos, encamiñaría os seus últimos folgos na súa carreira cara a eternidade.
Escribín a biografía de Suso Vaamonde porque mo pediu él cando non podía nin imaxinar que morrería sen cumplir os 50. Fíxome depositario do seu arquivo persoal que, de cando en vez, fornecíamo con máis material. Pediume que non escribira un conto, senón que relatara as cousas como foron. Quería, por exemplo, que se soubera da soedade dos independentes e rebeldes como él, tantas veces abandonados polas siglas e polos compañeiros de viaxe. Quería que se soubera do seu desapego dos partido políticos. Fíxome esta pesada encarga, que toda a súa familia coñecía, porque eramos amigos. Eramos compadres. E algo tiven eu que ver na súa vida… Pero coido que, ao escribila, non me deixei levar por estas ataduras sentimentais. Vostedes xulgarán. Penso que, coas limitacións que sempre existen, retratei ao home como foi. E a pesar diso é sabido que ninguna biografía satisfai a todos. Nen aos mitómanos do personaxe, nen a os inimigos, que os tivo.
Demorei
19 anos en cumprir a promesa que lle fixera. Estes días, precisamente, cúmprese
o XIX cabodano do seu pasamento. A maior parte das veces que o intentei a
emoción puido conmigo. Outras veces foi o medo a defraudar a uns ou a outros.
Ata que decidín centrarme nun único obxectivo: non defraudalo a él. E cagondiola,
iso estou seguro de telo conseguido.
Jesús Vaamonde Polo naceu en 1950 nunha aldea de Pontecaldelas (Pontevedra) chamada Regodobargo. Corenta e nove anos despois, as súas cinsas irían parar ao río Oitavén, que discorre por aquelas paraxes. Nese tempo pasou de ser un neno traste a converterse no músico galego por antonomasia que musicou aos nosos poetas. Aos contemporáneos e aos clásicos. E grazas a súa música, moitos poemas, moitos versos que eran realmente fermosos, talentosos e acaídos; que eran proclamas e mensaxes en sí mesmos, pasaron de ser dixeridos, asumidos e disfrutados por unha minoría, a facerse realmente populares de forma masiva.
A
mediados dos anos 60 fundou un grupo “ye-yé” chamado LOS COPENS, do que no libro que hoxe presentamos se contan amenas e
divertidas historias. Por certo que no 79 reuniría a 8 grupos vigueses daquela
época para gravar un histórico “Reencuentro” (así se chamaba o vinilo) de
conxuntos como El Clan, Los Santos, Los Cirios, Los Golpes o Los Zuecos. Máis
adiante, con Xan Bouzada e Jordi Lijó entraría de cheo na música galega co trío
Marco Balorento. Un novísimo Ferrín
faría de xurado no primeiro festival no que o trío sería premiado. Daquela
Vaamonde xa estaba na onda do nacionalismo, aínda que él nunca militaría en ningún
partido. A seguir, entraría no mítico colectivo Voces Ceibes, xunto a históricos da chamada canción protesta como
Xerardo Moscoso, Vicente Araguas, Xavier del Valle, Guillermo Rojo, Miro
Casabella, Benedicto ou Bibiano.
Con
eles, ou sen eles, cantou por todas as aldeas de Galicia, en escolas, en fábricas,
en pisos, en teleclubes ou en camposantos… Pero en un par de anos:
-as
discrepancias políticas e de interpretación sobre a misión que tiña que
desempeñar o colectivo Voces Ceibes;
-o
desgaste que sobre eles foi deixando a censura;
-a
aparición dun movemento máis amplo da canción galega, no que xa non só había
partido Comunista, senón Unión do Pobo Galego;
-e o
incidente de Guimarães,
acabaron
por tumbar aquel soño romántico que Suso Vaamonde defendeu ata o final mentres
os demais abandonaban o barco.
En Guimarães
(Portugal) produciuse un episodio que, a xuizo dunha parte dos Voces Ceibes, foi o golpe de graza que
acabou co colectivo, e segundo outras fontes non houbo tal e creouse un relato
que, pasado o tempo, case ninguén é capaz de reconstruir. Dos protagonistas
supervivintes o único que fala é Casabella (que non identificou a Vaamonde nos
incidentes), porque Moscoso non quere falar e Emilio Cao non se lembra de nada.
Hai unha testemuña, Manuel Martínez, que tamén fala cunha versión oposta á de
Miro… O caso é que ahí naceu e medrou una xenreira imparable, eterna contra
Vaamonde.
Trala
desfeita de Voces Ceibes e a creación
do efímero Movemento da Nova Canción Galega, Suso Vaamonde tirou en solitario
ata converterse cos anos –e iso que morreu novo- no máis prolífico da súa
xeneración. Por iso pasou a ser o compositor galego por antonomasia que musicou
aos nosos poetas: aos contemporáneos e aos clásicos.
E
grazas á súa música moitos poemas, moitos versos que eran realmente fermosos,
talentosos e acaídos de seu; que eran proclamas, doutrina e mensaxes en sí
mesmos… pasaron de ser dixeridos, asumidos e disfrutados por una minoría, a
facerse realmente populares!
Chegou
a publicar 15 elepés en solitario e oito colectivos, e deixou máis dun cento de
temas gravadose compostos, pero sen editar. Entre os que viron a luz lembrarán
vostedes o mítico disco en directo “Nin rosmar un laído”; un dobre, “Os soños
na gaiola”, sobre textos de Manuel María (o dobre disco foi premio nacional de
literatura infantil); e o definitivo C. E. Ferreiro na voz de Suso Vaamonde,
con capa e contracapa orixinais de Laxeiro. Ademais, Vaamonde foi quen de crear,
precisamente en Vigo, o seu propio selo discográfico e de gravar a moitas
bandas de música, corais, charangas e mesmo a grupos de música moderna do
denominado rock bravú. E ademáis foi
o fundador espiritual de “A Roda” á que forneceu con parte do material que como
estudioso do noso acervo cultural ía recollendo polas aldeas.
Pero
un malfadado día de xuño de 1979, en Pontevedra, un militar denunciouno porque
oira cómo o público coreaba un tema supostamente popular que empeza coa estrofa
“Cando me falan de España sempre teño una disputa…”. Non importou que no xuicio
se demostrara que él non o cantara: condenarono, como vostedes lembrarán, a 6
anos de prisión por un delicto de inxurias á patria. E decidiu exiliarse a
Venezuela, onde estivo case catro anos antes de conseguir o indulto. Foi o
primeiro exilido da democracia. Desarragiado e sen a súa familia, estableceuse
na capital caraqueña e regresou tres anos despois logo de pactar o seu indulto
–por mediación do seu amigo e exvoces Ceibes, Chuspe Barreiro, senador do PSOE-
a cambio de pasar mes e medio na cadea de Ourense.
Suso
Vaamonde era un home alegre, positivo e soñador. Non era un cenizo como outros.
Pero aquel cantor romántico e rebelde ficou nesa altura da súa vida
prácticamente só. Un clamoroso silencio -¡¡dos seus!!- rodeouno prácticamente
ata que morreu. Agás honrosas excepcións entre os galegos (Salvaterra de Miño)
só os portugueses foron solidarios con él. Ningún dos seus colegas, cos que
compartiu escenario, camerinos e platós de TV, como Víctor Manuel, Ana Belén,
Miguel Ríos, Lluis Llach ou Serrat, lle botou una man.
O
caso é –chegados a este punto-, que un lustro despois do antes mencionado
incidente de Guimarães, Suso foi condenado –como acabo de dicir- a seis anos de
prisión, entre tímidas protestas marxinais, ningunha dos seus ex -camaradas de Voces Ceibes.
O
caso é que estivo case catro anos no exilio, sen que ninguén lle dixera “aquí
tes o que recadamos na nosa caixa de resistencia”, como se adoitaba facer en
situacións semellantes.
O
que caso é que prácticamente unha década despois de Guimarães, ningún dos ex -Voces Ceibes (agás Chuspe e Bibiano)
tiveron unha palabra de solidariedade cun represaliado coma él, nin
abandeiraron denuncia pública algunha tralo atropelo sofrido por Vaamonde,
moito mais doado de ver dende as súas trincheiras supostamente de esquerdas. As
únicas excepcións foron a proposición non de lei auspiciada polo deputado de
Esquerda Galega, Camilo Nogueira e o traballo desenvolto polo MCG, unha forza
extraparlamentaria que fixo mais rebumbio que todos os demais xuntos.
O
caso é que no 96 tivo una idea que a ninguén mais se lle ocorrera: a de recopilar
nun dobre elepé todas as cancións dos seus ex compañeiros de Voces Ceibes (de
él e de Bibiano, nengunha)
¡¡E
os seus camaradas o denunciaron!!
O
caso é que no ano 2000, é dicir un cuarto de século despois do incidente, Suso
Vaamonde morría e… nen un telegrama lle mandaron á familia!
O
caso e que anos despois celebráronse dúas homenaxes a Voces Ceibes nas que nin
se citou a Suso Vaamonde.
Como
aportou no seu día Víctor Freixanes, tras o tributo de recoñecemento que ,
durante o seu exilio, se lle fixo ao cantor en Vilanova de Cerveira, a súa
soedade e illamento explicabase ben cun feito sintomático: a sociedade galega
non saira en defensa del como sí o fixera a catalana cando apoiou ao dramaturgo
Albert Boadella e ao xornalista Xavier Vinader, atropelados no exercicio da
libertade de expresión. E, como tamén dicía o ex Voces Ceibes, Vicente Araguas,
naqueles tempos, meu amigo, había bandos e bandeiras de mais”.
Pero
ningún destes atrancos impediu que chegara a fundar A Roda, un dos grupos
galegos mais coñecidos das últimas décadas, aos que forneceu con parte do
material que, como estudioso do noso acervo cultural ía recollendo polas
aldeas… Nin que creara o seu propio selo discográfico co que gravou a moitas
bandas de música, corais, charangas e grupos de música do denominado “rock
bravú”.
Pero,
sobre todo, nada nin naide lle impediu que puidera completar grande parte do
que eu considero a súa magna obra: musicar e popularizar aos poetas galegos (a
76 en total) entre os que ocupan lugar sobranceiro Celso Emilio Ferreiro, Darío
Xohan Cabana, Manuel María, Méndez Ferrín, Bernardino Graña, Neira Vilas,
Alvaro Cunqueiro ou Uxío Novoneyra.
Nos
seus últimos anos Suso foise vivir para Chapela (Redondela), e a parte de
seguir cantando e gravando, fixo de todo (xa nos anos setenta traballara de
representantre comercial para o negocio do seu pai). De feito, meses
derradeiros anos intensificou a sñua relación cos medios de comunicación -el xa
fixera moita radio, dende que empezara nos “40 principales” da Cadena SER- e
traballou en revistas de distribución gratuita, no Diario de Galicia e
finalmente no Diario 16 de Galicia.
E,
bueno, a derradeira gran satisfacción da súa vida recibiuna en Salvaterra de
Miño, onde se lle rendeu a homenaxe que de sempre se lle debía. Durante oito
horas miles de persoas e decenas de músicos e poetas escenificaron un
recoñecemento que sabía a despedida, consumido como estaba xa polo cancro, que
el chamba “becho”.
En
fin… non lles quero cansar, pero me gustarñia dicir que a biografía de Suso
Vaamonde que hoxe teño a satisfacción -a do deber cumprido- de presentarlles,
é, en primeiro lugar, o froito de varios anos de clasificación e lectura do seu
arquivo persoal. De mais dunha vintena de arquivadores (AZ) que me deixou o
cantor coa encomenda de convertelo “no seu día” nas súas memorias.
Un
arquivo con miles de recortes, documentos, manuscritos, cartas, fotos, debuxos,
gravacións… algún dos cales incluense neste libro en 40 páxinas de imáxenes, a
maioría inéditas.
…Naturalmente
imáxenes coa calidade que se pode agardar de documentos e instantáneas duns
tempos nos que non se adoitaba procurar fotos con 300 puntos de resolución por
pulgada. Pero tamen co recendo que teñen os papeis amarelados polo paso do
tempo.
Nestes
anos de clasificación, peneirado e escolma, fun recollendo as testemuñas
dalgunhas das moitas persoas que gozaron da sua amizade. Tiven, por tanto,
ocasión de falar con máis dun cento de persoas de toda Galicia e mais da diáspora.
E destes anos de faena puiden alumbrar este volume que –xa o dixen- non é una
haxiografía de Suso Vaamonde. Nada diso. Non se relata nel a historia dun santo
que todo o facía ben, non se fala del en termos compracentes nen se bota man de
ningún botafumeiro…
Un
libro, polo demais, que ten nas súas primeiras páxinas unha aclaración moi
acaida, cal é a de explicar ao lector que se atopará no decorrer do texto con
varias formas de galego, de cando non había normas ortográficas ou non estaban
homologadas. Tamén se sorprenderá, seguramente, o lector con que dende o
protagonista ata algún dos mais esgrevios persoeiros dos nosos días, daquela
tiñan que escribir en castelán (os Voces Ceibes o facían) ou si falaban en
galego os medios de comunicación o traducían ao castelán… Todo iso é refrexo
dunha época que se pode comprobar nas páxinas deste libro.
Pero
non quería rematar a miña intervención sen facer una proposta pública:
Con
só 16 anos, por tanto en 1966, Suso Vaamonde xa tiña compostos 19 temas con letra
súa en galego. Dous anos despois a cifra rondaba o centenar. A volta do seu
exilio en Venezuela tamen trouxo, entre o medio cento de novos temas, algúns da
súa autoría: “cantigas –dicía- que falan de espranza, de amor, de lonxanía e de
patria, feitos con todo o agarimo, a saudade e a morriña…”
O
seu propio fillo Xesús Vaamonde dixo do seu pai que “Ainda que compuxo temas de
seu, el sempre manifestou que en Galicia tiñamos poetas marabillososo que había
que difundir e dignificar. E iso para el era unha obsesión. Investigaba, lía
moito e acabou por musicar centos de poemas dos nosos autores e autoras, porque
consideraba que había que achegalos ao pobo”. Concordamos e ratificamos que
tamen dende o noso ponto de vista, a Suso, a súa vea como autor preocupaballe
bastante menos –nada se acaso- que o musicar aos nosos bardos. “Eu –dicíame- só
quixen chegar, cos textos dos nosos poetas, a canta mais xente mellor… Para min
sempre foi un gozoso deber, como se desde xeito axudara en algo ao noso
idioma”.
Son
una manchea dos nosos mellores escritores os que agradeceron públicamente que
os seus versos chegaran ao gran público grazas a que Suso os puña en solfa, os
musicaba… Celso Emilio Ferreiro, Neira Vilas, Manuel María, Bernardino Graña,
Mendez Ferrín, Darío Xoán Cabana, Uxio Novoneyra…
É de
dominio público que, efectivamente, moitos dos poemas de Manuel María
recollidos no disco “Os soños na gaiola”; ou os de Celso Emilio no disco a él
dedicado; ou o mítico “Como hei vivir mañá sen a luz túa”, de Bernardino Graña (realmente
titulado “Volvín a terra pro perdin o amor”); ou o “Compañeiro Daniel”, de
Darío… e centenares de poemas mais, son populares, coñecidos e cantaruxados
pola sociedade galega ¡grazas a música de Suso Vaamonde!
Por
tales razóns, estou a promover una iniciativa para que ao cantor de
Regodobargo, ao musicador de nada menos que 76 poetas nosos, se lle adique o
Día das Letras Galegas coincidindo co 20 ou 25 cabodano do seu pasamento, que
se cumprirán respectivamente en 2020 e 2025. Gustariame contar co respaldo de
todos vostedes.
Moitas grazas!
Comentarios
Publicar un comentario